Bursa’nın İlk Mebusları (1877)

Dünya demokrasi tarihini okumaya başladığınızda tarihini fesli deli gibilerden ve abartmayı seven maneviyat esnaflarından öğrenmenin bizleri tarihin ne kadar gerisinde bıraktığını öğreniyorsunuz.

Dünya demokrasi tarihi M.Ö 4. yüzyılda hemen yanı başımızda şehir devletlerine sahip Yunanistan’da tanışırken, 1265 yılında İngiltere’de Monarşi (Kral) ve din adamlarının yetkilerini kısıtlayan seçimler yapıldı ve çoğu yasalar halen yürürlükte. 1789 Fransız Devrimi’nde önce anayasa hazırlandı, halk parlamentosunu seçti kral çoğu yetkisini devretti.

Demokrasi tarihinde Türk ve Müslüman monarşi rejimlerinden tek birinin adının geçmemesi ne acı bir gerçek.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde demokratik ilk uygulamanın 1849 yılında yerelde İdari Meclislerinin kurulmasıyla başladığını görüyoruz. İdari Meclisinin bu günkü karşılığı 2014 yılında kapatılan İl Genel Meclisleridir şimdilerde ise Büyükşehir Belediyesi Meclisleri.

Osmanlı demokrasiye geçme kararı almış ama iktidar ortaklık kabul etmez gerçeğini göz ardı etmemiştir. 1877 yılında Mart-Haziran aylarında yapılan seçimlerde I. Meclis-i Mebusan, Türk tarihinde halkoylarıyla seçilen ilk meclis olmuştur. Fakat seçimler seçim kanunu çıkarılmadan Kanun Hükmünde Kararnameyle gerçekleşmiştir ve bu yüzden meclis sadece 18 Mart – 28 Haziran 1877 tarihleri arasında görev yapmıştır.

Seçimler tamamlandığında İmparatorluğa bağlı Tunus, Mısır, Romanya, Sırbistan ve Karadağ iç işlerinde serbest olduklarından seçim yapmayıp payitahta Mebus göndermemiş ve meclis 69’zu Müslüman 46’sı gayrimüslim 115 mebustan teşkil etmiştir.

Seçilen mebuslarda Osmanlı Devleti vatandaşı olmak, her yönüyle emin ve itimada layık olmak, bunun için de ahlakının ve gidişinin temizliği ve dürüstlüğü ile tanınmış olmak, 25 yaşından aşağı olmamak, devletin resmi dili olan Türkçeyi bilmek. Seçildiği vilayetin halkından olmak, adli veya siyasi bir cinayet ve suç ile mahkûm olmamak, memleketinde emlâk sahibi olmak, seçilecek kişi devlet memuru ise memurluktan ayrılmış olma şartları aranmıştır.

1877 Osmanlının ilk seçimlerinde Bursa (Hüdavendigâr) vilayeti seçim bölgesi Balıkesir, Afyon, Kütahya’yı da kapsayacak şekilde belirlenmiş ve dört mebus ile temsili yine Kanun Hükmünde Kararname ile belirlenmiştir. Seçimler sonrasında İdari Meclis Üyelerinde (İl Genel Meclisi Üyelerinden) Şeyh Bahaddin Efendi, Rıza Efendi, Pavlidi Efendi ve Sahak Yavrumyan mebus olarak seçildikleri ilan edilmiştir.

19 Mart 1877 tarihinde İstanbul Dolmabahçe Sarayında dönemin Padişahı II. Abdülhamit tarafından açılan Meclise sonraki yıllarda Bursa valiliği görevinde bulunacak İstanbul mebusu Ahmet Vefik Paşa padişah tarafından Meclis Reisi olarak atanmış ve meclis görüşmelerinde Türkçe harici dil ile konuşmak isteyen mebuslara söz hakkı vermemiştir.

Bursa’nın ilk mebuslarından

Osmanlının I.Meclisinde Türkçe dili ile hitabı şart saydıran reisi Ahmet Vefik Paşa (Eski Bursa Valisi)

1. Meclis-i Mebusan 13 Aralık 1877 – 14 Şubat 1878 tarihleri arasında görev yaparken Bursa mebusları değişmedi aynı isimler Hüdavendigar vilayetini teslim ettiler. Meclis sayısı ikinci dönemde 115 üyeden 96’ya düşerken 56 Müslüman 40 gayrimüslim üye görev yaptı sonrasında demokrasi askıya alındı, çünkü II. Mecliste padişah II. Abdülhamid uygulamaları eleştirilmeye başlamıştı ve saray yönetimi Türk-Rus savaşını bahane ederek Meclisi kapatmıştır.

Osmanlı imparatorluğunun son genel seçimleri 1908 yılında yapıldı. Hüdevandigar vilayeti önceki meclislerde dört mebusla temsil edilirken bu sefer 14 mebusla temsil edildi. Geçmiş seçimlerde Balıkesir (Karesi) Bursa seçim bölgesinde bulunurken bu sefer Bilecik (Ertuğrul) ili seçim bölgesine dâhil edilmiş Balıkesir bağımsız bölgelere dahil edilip 6 mebusla temsil edilmiştir.

1908 seçimlerinde Hüdavendigar sancağından Bursa’dan Hafız Ahmet Hamdi Efendi, Hacı Ömer Feyzi Efendi, Sabri Bey, Mehmet Tahir Bey. Bilecik (Ertuğrul) Mehmet Sadık Bey ve Mehmet Sıtkı Efendi. Afyon (Karahisar-i Sahib) Rıza Paşa ve Kethüdazade Salim Efendi. Kütahya Abdullah Azmi Efendi, Ahmet Ferid Bey, Ahmet Cemal Bey, Hasan Tahsin Efendi ve Mustafa Saffet Paşa seçilmişlerdir.

1908 tarihinde seçilen Bursa Mebusu Mehmet Tahir Bey (yazar, asker)

Osmanlı dönemi Bursa mebuslarından 23 Nisan 1920 TBMM’ne seçilen olmamıştır. 1920 Meclisine Bursa’dan Emin Erkul, Hasan Fehmi Kolay, Muhittin Baha Pars, Mustafa Fehmi Gerçeker, Necati Kurtuluş, Osman Nuri Özpay ve Abdullah Servet Akdağ seçilmişlerdir.

Emin Erkul 23 Nisan 1920 Bursa Milletvekili (Kalpaklı Emin Bey, Tıp Doktoru)

1920 Bursa Milletvekilleri

Osmanlının ilk meclisi için seçimler yapılırken Bursa İdare Meclisinde 45 gayrimüslim bulunuyordu. Bursa mebusu seçilen Pavlidi Efendi ve Sahak Yavrumyan Rum ve Ermeni kontenjanından seçilen isimler oldu. Pavlidi Efendi Muallim-i Mahsus mezunu olup Arapça, Türkçe, İtalyanca, Rumca diller bilen Bursa’nın üst düzey bürokratıdır.

Sahak Yavrumyan (Isak Baronyan) Bursa’nın 1877 döneminin Ermeni cemaatinin önde gelen isimlerindendir.

Bursa’nın ilk mebuslarından Şeyh Bahaddin Efendi ise 1823 Veledi Habib Camiinde başlayan din görevini kısa sürede Emmiye dergâhının şeyhliğine kadar taşımış önce Bursa Meclis-i İdare üyeliğine sonrasında Meclis-i Mebûsan’ında Bursa mebusluğuna kadar yükselmiştir. Bursa’da Şeyh Bahaddin Efendi Kara Mustafa, Yenice ve Kaynarca kaplıcalarının kiraya çıkarılması üzerine bu işletmeleri kiralayarak uzun süre işletmiştir.

Kartal-nâme ve Meslek-nâme-i Hümâyûn kitaplarının yazarı Bursa’nın ilk mebuslarından Rıza Efendi Osmanlı döneminde Bursa’dan padişah emriyle seçtirilen tek mebustur. Rıza Efendi Osmanlı sultanları Abdülmecid ve II. Abdülhamid’e olan yakınlığı ve devlette üst düzey görevlere “Evkaf Nazırı (Vakıflar Bakanı)” gelmesiyle biliniyor. Ünlü bir Mevlevi hüviyetine sahip Rıza Efendi ayrıca hat sanatının Rık’a ve Ta’lik yazı sitillerinin önemli hat ustasıdır.

Not düşmüş olayım 1877 yılında Osmanlı I. Meclisine seçilen dört Bursa Milletvekillerinin sahip olduğu eğitim ve özel yeteneklere bu gün Bursa’nın 20 milletvekili sahip mi bilinmez ama Bursa konusunda ilk mecliste ciddi çalışma yaptıklarını Afyon ve Ankara üniversite tarihçilerinin doktora tezlerinden okuyabilirsiniz.